Αειφορεία, καινοτομία και καπιταλισμός.

Όταν ξεκίνησα να κλωθογυρίζω αυτό το άρθρο στο μυαλό μου, τέλη της περασμένης άνοιξης, ο κόσμος ήταν πολύ διαφορετικός. Οι αλλαγές έκτοτε είναι τέτοιες ώστε να μην είμαι πια σίγουρος για το συμπέρασμα στο οποίο θέλω να οδηγήσω αυτό το ποστ (κάτι που μάλλον είναι η νόρμα για το RT, όπου έχουμε αναγάγει την ισαπόσταση και το “ναι μεν, αλλά” σε modus vivendi).

Πριν περάσω στο δια ταύτα, να διευκρινίσω ότι με τη λέξη “αειφορεία” προσπαθώ να περιγράψω μια (μάλλον θολή) κατάσταση κατά την οποία είναι δυνατό να διατηρηθεί επί μακρόν σε σχεδόν σταθερά επίπεδα η ποιότητα ζωής του ανεπτυγμένου κόσμου χωρίς να υποθηκευτεί ο πλανήτης ή να παραμείνουν στην ουσιαστική δουλεία τεράστια κομμάτια της ανθρωπότητας. Προτίμησα αυτή τη φυγόπονη λέξη γιατί, παρά τις προσπάθειες πονηρών πολιτικών και αδαών οικονομολόγων να σας πείσουν για το αντίθετο, αειφόρος ανάπτυξη (με την έννοια της οικονομικής μεγέθυνσης) είναι αδύνατο να υπάρξει σε αυτό το σύμπαν. Αν επιμένετε όμως, μια καλή προσέγγισή της είναι η αποικιοκρατία με συνεπίκουρο τον ιμπεριαλισμό και πρόσφατο τσιράκι το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο.

Το ερώτημα, λοιπόν, στο οποίο νόμιζα ότι είχα δώσει απάντηση, ήταν πώς να φτάσουμε ταχύτερα ή αποτελεσματικότερα στην αειφορεία. Δεδομένου ότι η εξόντωση σημαντικού ποσοστού του παγκόσμιου πληθυσμού δεν είναι ηθικά ή πολιτικά αποδεκτή λύση, κάπως πρέπει να αντιμετωπιστεί η ανάγκη για συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή ενέργειας ώστε και το βιοτικό επίπεδο των φτωχών όπου γης να ανέβει αλλά και εκείνο των προνομιούχων χωρών να κρατηθεί σε κάποια “αποδεκτά” επίπεδα. Μια λογική προσέγγιση της λύσης είναι η αύξηση της αποδοτικότητας της ενέργειας, ώστε τα ίδια αγαθά να παράγονται με λιγότερη ενέργεια. Είναι όμως μάλλον αδύνατο να βασιστούμε αποκλειστικά σ’αυτή τη λύση καθώς οι ενεργειακές ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού είναι πολύ μεγαλύτερες από το κέρδος που θα αποκομίσουμε σπαταλώντας λιγότερη ενέργεια..

Για να αυξηθεί η διαθέσιμη ενέργεια ώστε και να επιτευχθεί μια πιο ισομερής ανάπτυξη αλλά και να αποφευχθεί η οικολογική και οικονομική καταστροφή που θα φέρει το Business-As-Usual (BAU), πρέπει να στραφούμε επιτακτικά στην παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές. Το πρόβλημα είναι ότι η ενέργεια από τις ανανέωσιμες πηγές είναι ακριβή. Γι’αυτό ευθύνονται και κατεστημένες πολιτικές που ευνοούν τους υδρογονάνθρακες κυρίως με την εξωτερίκευση του οικολογικού κόστους αλλά και συστημικοί παράγοντες όπως η απουσία οικονομιών κλίμακας.

Ακόμη όμως και δωρεάν να ήταν η ενέργεια από αυτές τις πηγές, αυτό δε θα την καθιστούσε αυτόματα λύση καθώς παράγεται ασυνεχώς (π.χ. σημαντική ηλεκτρική ενέργεια από τον ήλιο παράγεται μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας και χωρίς παρουσία νεφώσεων ενώ ο άνεμος πνέει με μεγαλύτερη ένταση τη νύχτα). Χρειάζονται δηλαδή και άλλες τεχνολογίες που θα μετασχηματίσουν μια οικονομία βασισμένη στο κάρβουνο και το πετρέλαιο σε μια που να στηρίζεται στον ήλιο, τον άνεμο, τη θερμότητα του φλοιού της γης, κλπ.

Για να ξεπεραστούν αυτά τα εμπόδια — που όλα μπορούν να αναχθούν σε οικονομικό κόστος της ενέργειας — χρειάζονται τεχνολογικές καινοτομίες δύο ειδών: εκείνες που ανήκουν στην ομάδα της “συνεχούς βελτίωσης” και εκείνες που περιγράφονται ως ριζοσπαστικές (disruptive, όπως είναι ο όρος του συρμού). Οι πρώτες διαμορφώνονται ευκολότερα σε περιβάλλοντα ώριμης και μαζικής παραγωγής. Σε ένα βαθμό αποτελούν ίδιο γνώρισμα ενός αποδοτικού συστήματος παραγωγής που μπορεί και τελειοποιείται με τη διάχυση βελτιώσεων που συμβαίνουν στην ίδια την επιχείρηση αλλά και στις ανταγωνιστικές της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βιομηχανία των ημιαγωγών και — πολύ περισσότερο — η αυτοκινητοβιομηχανία. Η συνεχής ανάδυση και εφαρμογή τέτοιων καινοτομιών είναι αναγκαία για να μειωθεί το κόστος της παραγωγής π.χ. των φωτοβολταϊκών και ταυτόχρονα να αυξηθεί η απόδοσή τους.

Οι ριζοσπαστικές καινοτομίες είναι εκείνες που αλλάζουν δραστικά την “καμπύλη εμπειρίας ή μάθησης” είτε αυξάνοντας την κλίση της είτε μετατοπίζοντας την ολόκληρη. Η ισχύς τους είναι τέτοια ώστε με την εφαρμογή τους ανοίγουν νέες αγορές και αναπτύσσονται νέες βιομηχανίες. Το αποτέλεσμά τους πολλές φορές είναι ισοδύναμο με την επιτάχυνση του χρόνου, αν όχι με άλμα στο μέλλον. Στον τομέα των φωτοβολταϊκών τέτοιες καινοτόμες τεχνολογίες υπόσχονται παραγωγή συστυμάτων με μισό κόστος.

Προφανώς, υπάρχει λόγος που οι ριζοσπαστικές καινοτομίες δε φυτρώνουν σαν τα καλάμια στο βάλτο. Δεν είναι τόσο ότι χρειαζόμαστε νέα φυσική για να περιγράψουμε νέα φαινόμενα — αυτό είναι εξαιρετικά σπάνιο — όσο το ότι χρειαζόμαστε νέες μεθόδους για να παράγουμε μαζικά και φτηνά ένα προϊόν με συγκεκριμένα και σταθερά χαρακτηριστικά. Η εφαρμογή αυτών των μεθόδων σε βιομηχανική κλίμακα παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες σχετικές με την ίδια τη φύση των υλικών και των συστημάτων που αφορούν στα φωτοβολταϊκά. Την επιστήμη την ξέρουμε εδώ και 30 χρόνια, αλλά το χάσμα από την κυψέλη-πρωταθλητή του τετραγωνικού χιλιοστού μέχρι την ετήσια παραγωγή εκατοντάδων χιλιάδων στοιχείων του τετραγωνικού μέτρου είναι δυσθεώρητο και για να καλυφθεί χρειάζεται τεχνολογική ιδιοφυία και πακτωλός κεφαλαίων.

Αυτά τα συστατικά σπανίζουν τις περισσότερες περιοχές του κόσμου, περισσεύουν όμως στη Silicon Valley, όπου σειριακοί επιχειρηματίες, venture capitalists, διορατικοί επιστήμονες και ικανοί μηχανικοί (βοηθούμενοι από εύκολα εντυπωσιαζόμενους δημοσιογράφους) έχτισαν ένα θρύλο που είναι πια μεγαλύτερος κι από τις εταιρείες της Κοιλάδας. Στη ραχοκοκαλιά του θρύλου είναι η πιο θαυμαστή ίσως βιομηχανία της ιστορίας: οι εταιρείες ημιαγωγών επί σαράντα χρόνια σπρώχνουν τα προϊόντα τους πέρα από φυσικά εμπόδια που καμιά άλλη βιομηχανική δραστηριότητα δε χρειάστηκε να αντικρύσει. Στο περιθώριο αναπτύχθηκε μια ολόκληρη οικολογία από επιχειρήσεις που στηρίχτηκαν στην παραγωγή καινοτόμων ιδεών που θα εύρισκαν εφαρμογή είτε στην παραγωγή των ημιαγωγών, είτε στην ενσωμάτωσή τους σε νέα προϊόντα, είτε στη χρήση των προϊόντων αυτών από νέο λογισμικό.

Πολλές φορές τη χρηματοδότηση αυτών των προσπαθειών αναλάμβαναν διαχειριστές κεφαλαίων με μεγάλη ανοχή σε επιχειρηματικό ρίσκο (venture capitalists). Κάνοντας μια διασπορά των επενδύσεών τους κατάφερναν να αποκομίζουν ενίοτε αστρονομικές επιστροφές από το μικρό ποσοστό των εταιρειών που θα έφτανε σε Δημόσια Εγγραφή ή πλουσιοπάροχη εξαγορά από κάποια μεγάλη εταιρεία του χώρου. Η απληστία για δόξα και χρήμα έτρεφαν (και τρέφουν) αυτόν τον κύκλο που λειτουργεί κάπως σαν φυσική επιλογή: από τις χιλιάδες ιδέες, λίγες δεκάδες θα καταφέρουν να χρηματοδοτηθούν, και μετρημένες στα δάχτυλα θα φτάσουν το στάδιο που θα αποφέρουν σε ιδρυτές και χρηματοδότες τους καρπούς που ονειρεύτηκαν. Ο ανταγωνισμός με τις άλλες ιδέες — και αργότερα με τις άλλες επιχειρήσεις — θα αφαιρέσει από το γονιδίωμα τους λιγότερο τυχερούς, τους λιγότερο εργατικούς, τους λιγότερο επίμονους, τους λιγότερο δικτυωμένους και, στο τέλος, εκείνους που δεν έπρεπε ποτέ να είχαν πάρει λεφτά.

Πριν από λίγα χρόνια αυτή η θαυμαστή καπιταλιστική μηχανή που βαφτίζει την καινοτομία στο καμίνι του ανταγωνισμού και την ανυψώνει έτοιμη να αλλάξει άρδην την αγορά, αν όχι τον κόσμο όλο (όπως ενδόμυχα πιστεύουν οι περισσότεροι ιδρυτές στην Κοιλάδα), έστρεψε την προσοχή της στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Βέβαια, το κεφάλαιο, ακόμη και αυτό του υψηλού ρίσκου, δεν είχε ιδέα για τις δυνατότητες όλων αυτών των εξωτικών υλικών πίσω από φωτοβολταϊκά, βιοκαύσιμα, κλπ. Το έναυσμα στις αγέλες των VCs για να ξετρυπώσουν κάθε cleantech startup δόθηκε από τις προσπάθειες των κυβερνήσεων να προωθήσουν τις νέες μορφές ενέργειας — για μια πληθώρα λόγων από τους πιο αγνούς μέχρι τους πιο ιδιοτελείς και ατυχείς — με την παροχή επιδοτήσεων και άλλων επενδυτικών κινήτρων.

Αυτός ο κύκλος δεν ξεκίνησε φυσικά πρώτη φορά το 2006. Εδώ και δεκαετίες το συγκεκριμένο κεφάλαιο οσμίζεται σε ποιον τομέα οι δημόσιες επενδύσεις θα δημιουργήσουν ευκαιρίες που θα μπορέσουν να μετατραπούν σε χρυσοφόρα κοιτάσματα με τη χρηματοδότηση των κατάλληλων εταιριών. Τα μεγάλα αμυντικά κονδύλια στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου ουσιαστικά γέννησαν τη Silicon Valley ενώ η προσφορά του Internet στην ιδιωτική σφαίρα το 1996 γέννησε το dot-com boom.

Παρόλα αυτά είναι ένα μοντέλο που φαίνεται να δουλεύει καλύτερα από κάθε άλλο. Μάλιστα για αρκετό καιρό φαινόταν ότι το μοντέλο είχε πιάσει όλον τον υπόλοιπο κόσμο στον ύπνο: Τη διορατική και εμπνευσμένη κίνηση της Γερμανικής κυβέρνησης να επιδοτήσει πλούσια την παραγωγή ηλεκτρισμού από φωτοβολταϊκά την ακολούθησε μια αναπόφευκτη στρέβλωση στο κομμάτι της προσφοράς. Οι υπάρχουσες εγκαταστάσεις παραγωγής πρώτων υλών και φωτοβολταϊκών σε όλον τον κόσμο δεν αρκούσαν για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση που εμφανίστηκε στη Γερμανία. Οι ασφαλείς αποδόσεις από τις πλουσιοπάροχες επιδοτήσεις ήταν όμως και ο μόνος τρόπος να κινητοποιηθούν οι απαραίτητες μεγάλες επενδύσεις στην υποδομή της παραγωγής πρώτων υλών και συστημάτων. Χάρη σ’αυτές τις επενδύσεις μπόρεσε η παγκόσμια παραγωγή να φτάσει συντομότερα σε τέτοια επίπεδα όγκου και τιμών που να κάνουν οικονομική την παραγωγή ηλεκτρισμού από τον ήλιο.

Για 3 χρόνια όμως, ώσπου να καρποφορήσουν οι επενδύσεις στον τομέα της προσφοράς, οι τιμές των φωτοβολταϊκών έμειναν στα ίδια επίπεδα εξασφαλίζοντας έτσι αδρά περιθώρια κέρδους στους κατασκευαστές πυριτίου, κυψελών, και panels. Και ενώ στον υπόλοιπο κόσμο προσπαθούσαν όλοι να κατασκευάσουν εργοστάσια κλασικής τεχνολογίας, στην Κοιλάδα ξοδεύτηκαν δισεκατομμύρια δολάρια για να χρηματοδοτήσουν μεθόδους παραγωγής από νέα υλικά που θα μπορούσαν να σχηματίσουν φωτοβολταϊκά με ένα κλάσμα του κόστους της τεχνολογίας κρυσταλλικού πυριτίου.

Από τις δεκάδες εταιρείες που προσπαθούν να εκβιομηχανίσουν την παραγωγή φωτοβολταϊκών λεπτών υμενίων, η συντριπτική πλειοψηφία βρίσκεται στην Κοιλάδα. Σήμερα όμως, με την υπερεπένδυση σε εργοστάσια παραγωγής πυριτίου και φωτοβολταϊκών κρυσταλλικού πυριτίου να έχει υπερκεράσει κατά πολύ την παγκόσμια ζήτηση (η κλασική διαφορά φάσης που διέπει αιώνες τώρα την καπιταλιστική παραγωγή), οι πιθανές αποτιμήσεις των περιφανών solar startups της Κοιλάδας είναι πολύ μικρότερες απ’όσο μπορούσαν να δικαιολογήσουν οι υπέρογκες επενδύσεις των VCs στις ανατρεπτικές τεχνολογίες που είδαμε την περασμένη τριετία.

Καθώς μάλιστα οι περισσότερες από τις αναδυόμενες εταιρείες, παρά τις εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια και το παρελκόμενο hype, δεν έχουν καταφέρει να φτάσουν ακόμη στο στάδιο της μαζικής παραγωγής, κινδυνεύουμε να δούμε σε επανάληψη την τραγικωμωδία των τελών της δεκαετίας του ’90 πριν καν κλείσουν 10 χρόνια από το κραχ του 2000. Η παγκόσμια οικονομική κρίση που φαίνεται ότι θα κρατήσει τη ζήτηση σε μέτρια επίπεδα τα επόμενα 2-3 χρόνια είναι άλλη μια φουρτούνα που απειλεί να πνίξει την παρολίγο Solar Valley σε ένα κύμα χρεωκοπιών και απολύσεων (ώστε να αποτελειώσει ό,τι θα μείνει από το φετινό τσουνάμι στους ημιαγωγούς).

Αν και ο 101 και οι παράδρομοι της Santa Clara και του Sunnyvale στρώνονται με σπασμένα όνειρα εδώ και δεκαετίες, από την παρούσα εξέλιξη ξεπηδάν σχεδόν κάποιες ερωτήσεις: τι σημαίνει όταν στην προσπάθεια να βρεθεί ο ταχύτερος και αποτελεσματικότερος δρόμος προς την αειφορεία σπαταλάται τόσο κεφάλαιο και τόσος ανθρώπινος μόχθος; Είναι πράγματι αυτή η σωστή μέθοδος να βρούμε με ποιον τρόπο θα νικήσουμε τη φύση στο εργοστάσιο ώστε να μην την καταστρέψουμε στο ευρύτερο περιβάλλον;

Είναι η κουλτούρα της Κοιλάδας συμβατή με την πιο αποδοτική διαδικασία για να αναπτυχθούν οι καινοτομίες που θα μας φέρουν ένα βήμα πιο κοντά στην αειφορεία; Και για όσους θέλουν να κατέβουν ένα σκαλί παρακάτω: είναι το μοντέλο του venture capital συμβατό με εγχειρήματα που απαιτούν επιστήμη, τεχνολογία και μεθόδους παραγωγής “για μεγάλους” ή δουλεύει μόνο για college dropouts σε ένα δωμάτιο με laptop, πίτσα και όνειρα για web n.0, social networking και λοιπό fluff;

Εν τέλει, είναι ο καπιταλισμός συμβατός με την αειφορεία; Είναι δυνατόν το σύστημα που στηρίζεται στην αειφόρο κατανάλωση να μας φανερώσει το δρόμο στην συγ-κοινωνία με το περιβάλλον; Πριν από μερικούς μήνες πίστευα — ίσως από ρομαντισμό, ίσως επειδή σ’αυτό σύστημα ανδρώθηκα επαγγελματικά — ότι το παράδειγμα της Silicon Valley είχε το κλειδί για την καταφατική απάντηση. Αυτές τις μέρες δεν είμαι και τόσο σίγουρος.

—Tassos

Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε Wednesday, 18 March, 2009 στις 5:45 am. Τη σχετική συζήτηση μπορείτε να την παρακολουθήσετε είτε από αυτήν τη σελίδα, είτε χρησιμοποιώντας κάποιον news aggregator (RSS 2.0). Μπορείτε να σχολιάσετε εδώ, ή μέσω trackback από το δικό σας ιστοχώρο.